Zeldzaam Zeeboek erkend als Vlaams Topstuk

De Minister van Cultuur heeft het handgeschreven ‘Zeeboek’ uit de collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience toegevoegd aan de officiële Topstukkenlijst.

5 juli 2021

De Europese kust van voor 1570

Het ‘Zeeboek’ uit de collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience is een uiterst zeldzaam voorbeeld van een navigatieboek voor zeelieden, een zogenoemde ‘leeskaart’. Leeskaarten combineren geschreven instructies alsook getekende kaarten en kustprofielen om de weg op zee te tonen.

Deze handgeschreven leeskaart is één van de weinige iconografische bronnen voor de West-Europese kustvaart uit de periode voor 1570 en het oudst bekende navigatieboek dat de volledige Europese kust tussen Helgoland (Denemarken) en Cadiz (Spanje) beschrijft en de oudst bekende, accurate voorstelling van de Scheldemonding en de kustgebieden van de Nederlanden.

Handgeschreven leeskaart voor zeelui

Leeskaarten zijn geen atlassen: de kaarten die ze bevatten zijn onvolledig, omdat de makers enkel geïnteresseerd waren in de kustlijn en in enkele opvallende oriëntatiepunten op het vasteland.

Zeelui gebruikten waarschijnlijk al in de middeleeuwen leeskaarten om te navigeren, maar op zee raakten die snel beschadigd. Na de introductie van modernere navigatieboeken aan het einde van de zestiende eeuw werden de oudere leeskaarten niet bewaard. Van de handgeschreven leeskaarten is er slechts een tiental bewaard gebleven, waaronder dit ‘Zeeboek’.

Scharniermoment voor de zeevaart

Het ‘Zeeboek’ uit de collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience toont een scharniermoment voor de zeevaart: het markeert de transitie van handgeschreven naar gedrukte navigatieboeken. Kennis die eeuwenlang door zeelieden verzameld en doorgegeven werd, kwam nu in boekvorm beschikbaar voor geografen zoals Gerard Mercator en Abraham Ortelius, die in die periode de moderne atlas ontwikkelden.

Uit het Zeeboek

De Scheldemonding en de Vlaamse kust

Deze kaart begint aan de zuidkust van Walcheren, waar de steden Middelburg en Vlissingen duidelijk te herkennen zijn. Aan de andere kant van de Scheldemonding liggen het verdronken vissersdorp Sint-Lambert en de stad Aardenburg (Eerdenburgh) in het binnenland.

De monding van het Zwin (‘Zwyn’) loopt nog tot Sluis (Der Sluijs) maar niet meer tot Brugge, dat in het achterland zichtbaar is: de hoge kerktorens waren een ideaal oriëntatiepunt.

Verder herkennen we langs de Vlaamse kust nog Knokke (der Knock), Damme, Heist (Heys), Lissewege (Liswegen) met daarachter de abdij van Ter Doest (der Does), Blankenberge met wat verder de vuurtoren, en helemaal op de rand van de kaart Wenduine (Wenduynen).

Voor de kust zijn zandbanken ingetekend, waarvan die voor Heist de naam “Pol” heeft gekregen. Over de kaart lopen talrijke gelijdelijnen, vaak met aanwijzingen om veilig door de zandbanken heen te varen.

Kustprofielen

Naast kaarten bevat het ‘Zeeboek’ ook een heel wat kustprofielen, waarmee zeelieden konden nagaan waar ze zich juist bevonden. De kustprofielen op deze afbeelding betreffen de Bretoense kust, een lastig te navigeren gebied waar de Atlantische oceaan en het Kanaal samenkomen.

Op het tweede profiel zijn de twee torens van de kathedraal van Saint-Pol-de-Léon zichtbaar, de volgende zes profielen betreffen het eiland Ouessant (‘Heysant’) vanuit verschillende windrichtingen.