Ridderverhalen van Karel ende Elegast tot Don Quichot

Expo 'Helden in harnas' in de Nottebohmzaal, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, van 29/10/2021 tot 23/1/2022

Antwerpen was in de zestiende eeuw hét centrum van de boekdrukkunst in de Nederlanden en had een afzetmarkt over heel Europa. De Scheldestad speelde een belangrijke rol bij de verspreiding van de ridderroman, zowel in het Nederlands als in andere talen. In de expo Helden in harnas. Ridderverhalen van Karel ende Elegast tot Don Quichot brengt de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ridderromans uit de vijftiende en zestiende eeuw uit binnen- en buitenland samen naar de plek waar ze oorspronkelijk gedrukt zijn: Antwerpen. 

Van Karel ende Elegast tot Don Quichot

Helden in harnas zoomt in op een scharnierpunt in de Europese literatuurgeschiedenis: de zestiende eeuw. In die periode zorgde de verspreiding van de boekdrukkunst voor grote veranderingen in de manier waarop mensen omgingen met literatuur. Middeleeuwse verhalen werden gecommercialiseerd. Zo ook de ridderroman.

De eerste ridderverhalen geschreven in de volkstaal vinden we in twaalfde-eeuwse handschriften. Na de intrede van de boekdrukkunst in Europa rond 1450 werden sommige verhalen op de drukpers gelegd. Er verschenen ook nieuwe ridderverhalen. Tegelijkertijd betekende het einde van de zestiende eeuw het einde van de ridderroman. In 1605 publiceerde Cervantes zijn parodie over de dolende ridder Don Quichot. Het boek luidt symbolisch het einde in van de ridderroman, of het begin van de moderne roman.

In Helden in harnas spelen een vijftigtal buitengewone ridderromans uit die bloeiperiode de hoofdrol, waarvan de helft uit internationaal gerenommeerde collecties. Speciaal voor deze tentoonstelling komen unieke exemplaren uit onder meer de Bibliothèque nationale de France in Parijs over naar Antwerpen.

"De Erfgoedbibliotheek bewaart enkele zestiende-eeuwse gedrukte ridderromans: 'Galien Rethore', 'Ponthus ende Sydonie', 'Droeflijcken strijt opten berch vanden Roncevale', 'Olyvier van Castillen' en 'Die Historie vanden stercken Hercules'. De meeste van deze teksten zullen lezers vandaag niet zoveel meer zeggen, maar in de vijftiende en zestiende eeuw waren ze erg populair. Niet alleen in de Lage Landen, maar ook daarbuiten. "
- Marie-Charlotte Le Bailly, conservator oude drukken & coördinator van de expo

De ridder is (niet) dood

De avonturen van middeleeuwse helden in harnas spreken tot op heden tot de verbeelding. Boeken, films, televisieseries, computerspellen vandaag bevatten ingrediënten die ook in de middeleeuwen aan de basis lagen van een spannend verhaal: de strijd tussen goed en kwaad, avontuur, liefde, vriendschap en een flinke dosis heldenmoed.

Middeleeuwse literatuur blijft met andere woorden relevant. Het helpt ons om moderne verhalen beter te begrijpen. Met Helden in harnas biedt de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een inkijk in de verhaalstoffen, verteltechnieken en -structuren en vele vormen van ridderverhalen uit de vijftiende en zestiende eeuw. Een goed heldenverhaal heeft immers niet alleen een boeiende inhoud. De manier waaróp het verhaal verteld wordt, is minstens even belangrijk. Ook schijnt de Erfgoedbibliotheek haar licht op de internationale herkomst van de ridderverhalen, het Europese succes van de ridderroman en het belang van Antwerpen als drukmetropool. Tot slot toont ze voorbeelden van wat ons rest van verdwenen ridderromans en van teruggevonden verhalen en gaat ze dieper in op de vraag hoe komt het dat we sommige ridderverhalen nog kennen, terwijl we andere zijn vergeten.

"Ridderverhalen bieden een blauwdruk voor de huidige generatie schrijvers en scenaristen. De episodische vertelstructuur van ridderromans doet denken aan die van een soapserie. Ook fenomenen als spin-offs, cross-overs, sequels en prequels komen in de ridderepiek met de regelmaat van de klok voor."
- An Renard, directeur

Zoek geraakte schat

Wie ridderroman zegt, denkt meestal aan middeleeuwse handschriften. Maar veel van de oorspronkelijke teksten zijn verloren gegaan of enkel nog in kleine fragmenten bewaard. Van een groot aantal ridderromans kennen we de originele versie uit de twaalfde of dertiende eeuw niet meer: ze zijn enkel bewaard gebleven in latere, gedrukte edities.

Sommige verhalen zijn helemaal verdwenen. Af en toe duiken er ook opnieuw op. Enkele jaren terug kon de Erfgoedbibliotheek een onbekende Nederlandse vertaling van het Franse verhaal Galien Rethore op de kop tikken. Dit unieke exemplaar, begin zestiende eeuw gedrukt door de Antwerpse drukker Willem Vorsterman, is een van de vele onbekende verhalen die in de expo te ontdekken zijn.

Ook ridderverhalen die wél bewaard zijn, zijn vaak vergeten. Terwijl Karel ende Elegast terechtkwam in de literaire canon, verdwenen de verhalen over de vrouw met de vissenstaart Melusine, Helias de Zwaanridder of Floris ende Blancefloer uit het collectieve geheugen. Met Helden in harnas blaast de Erfgoedbibliotheek deze verhalenschat nieuw leven in.

"De avonturen van deze middeleeuwse helden in harnas blijven tot op de dag van vandaag tot de verbeelding spreken: heldhaftige avonturen, zwaardgevechten, magiërs, draken en hoofse liefde."
- Nabilla Ait Daoud, schepen van cultuur stad Antwerpen

Praktisch

Helden in harnas. Ridderverhalen van Karel ende Elegast tot Don Quichot

tijdelijke expo in de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience
Hendrik Conscienceplein 4, 2000 Antwerpen
vrijdag 29 oktober 2021 - zondag 23 januari 2022
open van dinsdag - zondag, 13 - 17 uur
tickets online te koop via www.consciencebibliotheek.be

Persbezoek op aanvraag

Journalisten kunnen op aanvraag de expo Helden in harnas bezoeken en de curatoren spreken. Gelieve hiervoor een afspraak te maken via Inge De Rouck:

Publicatie bij de expo

Naar aanleiding van deze expo brengt de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, in samenwerking met uitgeverij Sterck & De Vreese, het boek Helden in harnas. Gedrukte ridderverhalen uit de vijftiende en zestiende eeuw uit. Deze publicatie gaat dieper in op de thema's van de tentoonstelling. Prijs: 19,95 euro.

Samenwerking met de Universiteit Antwerpen

Voor deze tentoonstelling werkt de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience nauw samen met de Universiteit Antwerpen. Elisabeth de Bruijn, postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen, is gast-curator van Helden in harnas.

Elisabeth deed onderzoek naar ridderverhalen gedrukt in Antwerpen in de zestiende eeuw: door de uitvinding van de boekdrukkunst kon middeleeuwse verhalende literatuur gemakkelijker verspreiding vinden. In West-Europa ontstond zo een transnationale canon van populaire romans. De bestudering van deze verhalen als groep overstijgt de beperktheid van nationale literatuurgeschiedenissen en geeft inzicht in het internationale succes en de regionale verscheidenheid van deze verhaalstof.

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience is met deze formule niet aan haar proefstuk toe. Al sinds 2002 neemt ze haar rol als incubator op: ze geeft jonge academici de kans zich te ontplooien en praktijkervaring op te doen. Anderzijds is het voor de Erfgoedbibliotheek van essentieel belang om de academische wereld continu aan te zetten tot onderzoek op basis van haar immense collectie.

Extra activiteiten bij de expo

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience programmeert naar goede gewoonte een reeks activiteiten bij de expo:

Nottebohmlezingen
Tijdens de vier Nottebohmlezingen in het najaar van 2021 brengt de Erfgoedbibliotheek de middeleeuwse ridderwereld tot bij u. Kevin Absillis, Frank Brandsma, Jeroen Olyslaegers en Ronald Grossey graven naar de emoties van de hoofse personages, belichten hoe oude ridderromans Hendrik Conscience inspireerden, leggen de ridders in strips op de rooster en bekijken het mysterie Merlijn vanuit verschillende oogpunten.
Een unieke kijk - rondleidingen met expert
Tijdens een exclusieve rondleiding op zaterdagvoormiddag delen verschillende experts hun visie op de expo. Onder anderen de curatoren, Luc Joosten (hoofd dramaturgie Nationale Opera in Nederland) en Kevin Absillis (hoofddocent moderne Nederlandstalige letterkunde en literatuurwetenschap aan de Universiteit Antwerpen) geven een rondleiding.
Een gegidst bezoek - rondleidingen met ervaren gids
Op zondagen 7 november, 21 november, 5 december, 19 december, 2 januari en 16 januari om 14 uur vinden rondleidingen voor individuele bezoekers plaats.
Voor kinderen
Ook jonge fans zijn welkom in de Erfgoedbibliotheek. Tijdens de Voorleesweek en Kunstendag voor Kinderen in november én tijdens de kerstvakantie in december plant de Erfgoedbibliotheek leuke extra’s: een vertelling van Toermalijn en tekenworkshop door bekend Antwerps illustrator Fatinha Ramos, de muzikale vertelvoorstelling Een held, een bewerking van Gawein en de groene ridder door Lies Van Gasse, Anke Verschueren en Sien Desmet, een workshop ridders tekenen en drukken met illustrator Koen Aelterman en Floris & Blancefloer, de kamishibai, het oude, middeleeuwse verhaal van Floris, zoon van een Arabische Koning, en Blancefloer, dochter van een Spaanse slavin met muziek en doe-tocht.
Voor scholen
De workshop Heldenflix laat leerlingen van de 3de graad heldenverhalen van vroeger en nu verkennen. In 2 uur tijd duiken ze onder in de wondere wereld van boeken, bibliotheken en bingewatching om te leren wat middeleeuwse helden en hun missies tijdloos maken. Boekingen via Experience Antwerp
Voor groepen: gegidste rondleidingen
Een ervaren gids neemt groepen door de verschillende thema’s van de tentoonstelling en geeft verschillende invalshoeken mee. Boekingen via Experience Antwerp.

Info & tickets: www.consciencebibliotheek.be

Ook in Nederland

Het concept van de tentoonstelling Helden in harnas reist in 2024 naar Nederland. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience werkt hiervoor nauw samen met Het Huis van het Boek in Den Haag.